اعمال تولید مثلی و هورمونی مردان Reproductive and Hormonal Functions of Male
آناتومی فیزیولوژیک
اندام های جنسی مرد
اسپرماتوژنز
مراحل اسپرماتوژنز
میوز
تولید اسپرم
عوامل هورمونی
محرک اسپرماتوژنز
بلوغ اسپرم در اپیدیدیم
ذخیره سازی اسپرم در بیضه ها
کیسه های منی
غده ی پروستات
منی
اثر دما بر اسپرماتوژنز
اثر تعداد اسپرم بر باروری
اثر مورفولوژی و تحرک اسپرم بر باروری
عمل جنسی مرد
محرک نورونی
انجام عمل جنسی مرد
عنصر روانی تحریک جنسی مرد
انسجام عمل جنسی مرد در نخاع
مراحل عمل جنسی مرد
اعمال تولید مثلی مرد را می توان به سه دسته ی اصلی تقسیم کرد
1- اسپرماتوژنز(spermatogenesis) که به معنای تولید اسپرم است ٬
2- انجام عمل جنسی مرد ٬
3- تنظیم اعمال تولید مثلی مرد با هورمون های مختلف.
در کنار این اعمال تولید مثلی باید از اثرات هورمون های جنسی مرد بر اندام های فرعی جنسی ٬ متابولیسم سلولی ٬ رشد و سایر اعمال بدن هم نام برد. آناتومی فیزیولوژیک اندام های جنسی مرد بیضه از حداکثر 900 لوله ی پیچدار منی ساز(seminiferous tubules) تشکیل شده که در آنها اسپرم ساخته می شود و طول متوسط هریک از آنها بیش از 0.5 متر است. سپس اسپرم به اپیدیدیم(epididymis) تخلیه می گردد که آن نیز لوله ای پیچدار به طول حدود 6 متر است.
اپیدیدیم به مجرای وازدفران(vas deferens) منتهی می شود و مجرای دفران درست پیش از ورود به غده ی پروستات(prostate gland) متسع می گردد و آمپول مجرای دفران را می سازد. در هر طرف پروستات یک کیسه ی منی(seminal vesicle) وجود دارد که به انتهای پروستاتی آمپول باز می شود. محتویات هم آمپول و هم کیسه ی منی وارد مجرای انزالی(ejaculatory duct) می گردد که با گذر از تنه ی غده ی پروستات ٬ به پیشابراه (اورترای) داخلی(internal urethra) تخلیه می شود.
مجرای پروستاتی(prostatic ducts) هم از غده ی پروستات به مجرای انزالی و از آنجا به پیشابراهی پروستاتی تخلیه می گردد.
و بالاخره ٬ اورترا آخرین حلقه ی ارتباطی بیضه با خارج است. اورترا دارای موکوسی است که از تعداد زیادی غده ی ریز اورترال(urethral glands) در تمام طول آن ترشح می شود و به میزان بیشتری هم از غدد بولبواورترال(bulbourethral) یا غدد کوپر(Cowper’s glands) دو طرف در نزدیک مبدا اورترا ترشح می گردد.
اسپرماتوژنز هنگام تشکیل رویان ٬ سلول های زایای بدوی(primordial germ cell) به درون بیضه ها مهاجرت می کنند و سلول های زایای نابالغی به نام اسپرماتوگونی(spermatogonia) را می سازند.
سطوح داخلی لوله های منی ساز(seminiferous tubule) پوشیده از اسپرماتوگونی ها هستند که در 2 تا 3 لایه قرار گرفته اند. آنها از زمان بلوغ پیوسته تکثیر میتوزی می شوند تا تعدادشان کم نشود و بخشی از آنها طی مراحل مشخص تکاملی تمایز می یابد و اسپرم را می سازد.
مراحل اسپرماتوژنز اسپرماتوژنز در خلال زندگی فعال جنسی براثر تحریک هورمون های گنادوتروپیک هیپوفیز قدامی در تمام لوله های منی ساز انجام می شود. اسپرماتوژنز به طور متوسط از 13 سالگی شروع می گردد و در تمام طول بقیه ی عمر ادامه می یابد ولی در پیری به شدت کم می شود.
در نخستین مرحله از اسپرماتوژنز ٬ اسپرماتوگونی ها در میان سلول های سرتولی(Sertoli cells) رو به لومن مرکزی لوله ی منی ساز مهاجرت می کنند. سلول های سرتولی بزرگ هستند و بسته های سیتوپلاسمی لبریزی دارند که از لایه های سلولی اسپرماتوگونی های در حال تکامل تا لومن مرکزی لوله را فراگرفته اند.
میوز(meiosis) هر اسپرماتوگونی که از سد می گذرد و وارد لایه ی سلول های سرتولی می شود ٬ به تدریج تغییر شکل می یابد و بزرگ می شود تا اسپرماتوسیت بزرگ اولیه(primary spermatocyte) را بسازد. هریک از این ها تقسیم میوزی می شود و دو اسپرماتوسیت ثانویه(secondary spermatocyte) می سازد.
این ها هم پس از دو سه روز تقسیم می شوند و اسپرماتیدها(spermatid) را می سازند که نهایتا به صورت اسپرماتوزوییدها(spermatozoon) یا اسپرم در می آیند. طی مرحله ی تغییر از اسپرماتوسیت به اسپرماتید ٬ 46 کروموزوم (23 جفت کروموزوم) اسپرماتوسیت تقسیم می شوند به طوری که 23 کروموزوم به یک اسپرماتید می روند و 23 تای دیگر به اسپرماتید دوم می روند. واضح است که با این کار ٬ ژن های کروموزومی هم تقسیم می شوند به طوری که نیمی از خصوصیات ژنتیکی جنین آینده از پدر تامین می شود و نیم دیگر از اووسیت حاصل از مادر. دوره ی اسپرماتوژنز از سلول زایا تا اسپرم کلا 74 روز طول می کشد.
کروموزوم های جنسی یک جفت از 23 جفت کروموزوم هر اسپرماتوگونی حاصل اطلاعات ژنتیکی مربوط به تعیین جنس فرزند حاصل است. این جفت از یک کروموزوم X که به آن کروموزوم زنانه(female chromosome) می گویند و یک کروموزوم Y که کروموزوم مردانه(male chromosome) نام دارد تشکیل شده است.
در جریان تقسیم میوز ٬ کروموزوم مردانه ی Y به یک اسپرماتید می رود و آن را به صورت اسپرم مردانه در می آورد و کروموزوم زنانه ی X به اسپرماتید دیگر می رود و آن را اسپرم زنانه می سازد. جنس فرزند حاصل بسته به آن است که تخمک با کدام یک از این دو نوع اسپرم بارور شود.
تشکیل اسپرم در آغاز که اسپرماتیدها ساخته می شوند ٬ هنوز دارای خصوصیات معمول سلول های اپیتلیویید هستند. ولی هر اسپرماتید طی مدت کوتاهی شروع به درازشدن می کند و به اسپرماتوزویید تبدیل می شود که از یک سر(head) و یک دم(tail) تشکیل شده است.
سر متشکل از هسته ی متراکم سلول است که پیرامون سطح آن را لایه ی نازکی از سیتوپلاسم و غشای سلول فراگرفته است. یک کلاهک ضخیم موسوم به آکروزوم(acrosome) بر روی سطح خارجی دو سوم قدامی سر قرار دارد که عمدتا از دستگاه گلژی به وجود آمده است. این کلاهک محتوی تعدادی آنزیم مشابه آنزیم های لیزوزوم های سلول معمولی است از جمله هیالورونیداز که می تواند فیلامان های پروتئوگلیکان بافت ها را هضم کند و آنزیم های پروتئولیتیک قوی که می توانند پروتئین ها را هضم نمایند.
این آنزیم ها نقش مهمی در توان اسپرم برای ورود به تخمک و لقاح آن دارند. دم اسپرم موسوم به فلاژل(flagellum) دارای سه جزء اصلی است:
1- یک اسکلت مرکزی متشکل از 11 میکروتوبول که به مجموعه ی آنها آکسونم می گویند.
2- یک غشای سلولی نازک که آکسونم را می پوشاند
3- مجموعه ای از میتوکندری های پیرامون آکسونم در بخش پروگزیمال دم(موسوم به تنه ی دم). حرکت دم به جلو و عقب(حرکت فلاژلی) تحرک اسپرم را فراهم می سازد.
این حرکت حاصل لغزش ریتمیک طولی بین توبول های قدامی و خلفی تشکیل دهنده ی آکسونم است. انرژی این روند را ATP ساخته شده در میتوکندری های تنه ی دم فراهم می کنند. اسپرم های طبیعی با سرعت یک الی چهار میلی متر بر دقیقه در محیط مایع حرکت می کنند.
این تحرک به آنها اجازه می دهد تا در جستجوی تخمک در دستگاه تناسلی زن پیش روند. عوامل هورمونی محرک اسپرماتوژنز چند هورمون در اسپرماتوژنز نقش اساسی دارند. برخی از آنها از این قرارند:
1- تستوسترون: که از سلول های لیدیگ(Leydig cells) در میان بافت بیضه ترشح می شود ٬ برای رشد و تقسیم سلول های زایای بیضه در مرحله ی اول ساخت اسپرم ضروری است.
2- هورمون زردساز(LH): که از غده ی هیپوفیز قدامی ترشح می شود ٬ سلول های لیدیگ را وادار به ترشح تستوسترون می کند.
3- هورمون محرک فولیکول(FSH): که آن هم از غده ی هیپوفیز قدامی ترشح می شود ٬ سلول های سرتولی را تحریک می کند ٬ تبدیل اسپرماتیدها به اسپرم(روند اسپرمیوژنز) بدون این تحریک رخ نخواهد داد.
4- استروژن ها: که بر اثر تحریک سلول های سرتولی با FSH از تستوسترون ساخته می شوند ٬ احتمالا برای اسپرمیوژنز لازم هستند.
5- هورمون رشد: و نیز بیشتر هورمون های دیگر برای کنترل اعمال متابولیک زمینه ای در بیضه ها لازم است. هورمون رشد اختصاصا باعث پیشرفت تقسیم اولیه ی خود اسپرماتوگونی ها می شود ؛ در غیاب آن (مثلا در کوتوله های هیپوفیزی) اسپرماتوژنز به شدت ناقص است یا اصلا وجود ندارد و لذا شخص نابارور است. بلوغ اسپرم در اپیدیدیم اسپرم پس از ساخته شدن در لوله های منی ساز به چند روز وقت برای عبور از اپیدیدیم شش متری نیاز دارد. اسپرم برداشته شده از لوله های منی ساز یا قسمت های اولیه ی اپیدیدیم بی تحرک است و قدرت بارورسازی تخمک را ندارد.
اما اسپرم پس از 18 تا 24 ساعت ماندن در اپیدیدیم ٬ قدرت تحرک را می یابد گرچه چند پروتئین بازدارنده در مایع اپیدیدیم وجود دارند که تا پس از انزال مانع از تحرک نهایی آن می شوند. ذخیره سازی اسپرم در بیضه ها بیضه های بالغین جوان روزانه حدود 120 میلیون اسپرم تولید می کنند. مقدار کمی از آنها می تواند در اپیدیدیم ذخیره شوند ولی بیشتر آنها در مجرای دفران ذخیره می شوند. آنها حداقل به مدت یک ماه می توانند ذخیره شوند و باروری خود را حفظ کنند.
مواد بازدارنده ی متعددی که در ترشحات مجاری وجود دارند اسپرم ها را در تمام طول این مدت به حال شدیدا سرکوب شده و غیر فعال نگه می دارند. اما در صورت فعالیت جنسی و انزال های زیاد ممکن است ذخیره سازی بیش از چند روز طول نکشد.
اسپرم ها پس از انزال متحرک می شوند و طی روندی به نام بلوغ (maturation) قدرت بارورسازی تخمک را می یابند. سلول های سرتولی و اپیتلیوم اپیدیدیم مایع مغذی خاصی ترشح می کنند که همراه اسپرم خارج می شود. این مایع حاوی هورمون ها از جمله تستوسترون و استروژن ها ٬ آنزیم ها و عناصر غذایی خاص لازم برای بلوغ اسپرم است. اسپرم طبیعی متحرک و بارور قادر است با حرکت فلاژلی خود با سرعت 1 تا 4 میلی متر در دقیقه در محیط مایع حرکت کند.
فعالیت اسپرم در محیط خنثی و مختصر قلیایی (نظیر آنچه در منی انزالی وجود دارد) تا حدود زیادی تقویت می شود و در محیط مختصر اسیدی تا حدود زیادی تضعیف می گردد. محیط شدیدا اسیدی می تواند سبب مرگ سریع اسپرم شود. فعالیت اسپرم با افزایش دما به شدت زیاد می شود ولی میزان متابولیسم آن هم بالا می رود و طول عمر اسپرم را تا حد چشمگیری کوتاه می سازد. اسپرم می تواند چندین هفته در مجاری تناسلی بیضه ها به حالت سرکوب شده زنده بماند در حالی که طول عمر اسپرم انزالی در دستگاه تناسلی زن تنها 1 تا 2 روز است.
منبع: body encyclopedia
