سنگ کلیه، مثانه، حالب و علل آنها

سنگ ادراری

سنگ ادراری چیست؟ سنگ ادراری به توده ای غالباً محکم به شکل سنگ اطلاق می شود که می تواند در هرکجای دستگاه ادراری(کلیه ها، دو حالب،مثانه و مجرای ادرار) بوجود آمده، جایگزین شده یا حرکت کند. برای درک بهتر مطالب بایستی بطور مختصر به تشریح بالینی و عملکرد دستگاه ادراری اشاره نمود.

دستگاه ادراری از چه قسمتهایی تشکیل شده است؟ دستگاه ادراری انسان از دو کلیه، یک مثانه و یک مجرای ادراری تشکیل شده است. کلیه ها دو عضو لوبیایی شکل به اندازه تقریبی4×5×12 سانتی متر هستند که در طرفین ستون مهره ها و در عقب پرده صفاق و تقریباً در ناحیه ی پهلوها قرار می گیرند و بطور عادی از روی شکم قابل لمس نیستند(مگر در اطفال و افراد لاغر). وزن هر کلیه طبیعی در حدود 170 گرم است و در خانم ها کوچکتر است. کلیه ها هرکدام از طریق یک حالب به مثانه مرتبط می شوند. حالب ها لوله هایی هستند به طول 30 سانتی متر و به قطر 5 میلی مترکه در چند جا دارای تنگیهای مختصری می باشند و با حرکات دودی شکل خود ادرار را در دو طرف به سمت مثانه پیش می برند. مثانه عضوی توخالی و عضلانی است و وظیفة آن نگهداری و ذخیرة ادرار است تا در موقع مناسب و با اختیار شخص تخلیه شود. خروج ادرار از مثانه توسط مجرای ادراری انجام می شود. ساختمان های مورد بحث به طور ساده در تصویر زیر مشاهده می شوند. وظیفه اصلی کلیه ها دفع مواد زاید و آب اضافی بدن به صورت ادرار است که این وظیفه با توجه به ساختمان کلیه به بهترین نحو انجام می شود. خون وارد شده به کلیه ها( از طریق شریان کلیوی) در سطح بسیاروسیعی در اختیار دستگاه های گلومرولی(کلافه های عروقی) داخل کلیه قرارگرفته طی تراوش، بازجذب و ترشح مواد، ادرار در سیستم جمع کننده ادراری جمع آوری شده و از طریق حالب های دو طرف به مثانه انتقال یافته و در آنجا ذخیره شده تا در زمان مناسب تخلیه شود. روزانه حدود1800 لیتر خون از کلیه ها عبورمی کند که از این میزان خون حدود 180 لیتر ادرار اولیه در کلیه ساخته می شود و فقط یک صدم آن یعنی حدود8/1 لیتر به صورت ادرار دفع می شود. این مطلب به این معنی است که تمام مایع خارج سلولی بدن روزانه 14 مرتبه در داخل کلیه تراوش می شود که طی مکانیسم های طبیعی و مجموعه ای از تغییر و تحولات، ترکیبات داخل بدن به صورت ثابتی نگهداری می شود و سموم آن دفع می گردد. وظایف اصلی کلیه ها را می توان به طور خلاصه به صورت زیر بیان کرد: 1) دفع مواد زاید ناشی از سوخت و ساز بدن 2) دفع و تنظیم آب و الکترولیت ها3)ثابت نگه داشتن اسیدیته، فشار اسمزی و تترکیبات یونی خون 4) تحت تأثیر قراردادن فشار خون و سیستم خونسازی.

علت سنگ ادراری

شیوع بیماری سنگ ادراری چقدر است؟ شیوع کلی این بیماری در جوامع پیشرفته حدود 10 درصد است یعنی از هر 10 نفریک نفر مبتلا به بیماری سنگ ادراری می باشد. بطورکلی حدود نیمی از سنگ های ادراری در کلیه تشکیل می شود و 40 درصد در حالب ها،10 درصد در مثانه و یک درصد در مجرا تشخیص داده می شوند. از نظر جغرافیایی در کشورهای در حال توسعه و پیشرفته سنگ کلیه شایع تر و در کشورهای خاورمیانه از جمله ایران و خاور دور و افریقا سنگ مثانه شایعتر است. می توان گفت در کشورهای دارای سطح زندگی پایین تر، سنگ مثانه شایعتر بوده و سنگ کلیه از شیوع کمتری برخوردار است. سن شیوع بیماری سنگ ادراری در محدوده ی 20 تا 50 سالگی است و بروز اولین علائم معمولاً بین سنین 20 تا 30سالگی رخ می دهد. در مردان سه برابر بیشتر از زنان دیده می شود. بیماری در نژاد سیاه پوست کمتر دیده می شود. در مناطقی که هوا گرمتر است به دلیل تعریق و در نتیجه افزایش غلظت ادرار، شیوع سنگ ادراری بیشتر است. در نیمی از افراد که یک سنگ کلسیمی ساخته اند در ظرف 10 سال آینده سنگ دیگری نیز ساخته خواهد شد.

سنگ ادراری چگونه به وجود می آید؟ با وجودی که سال هاست این بیماری شناخته شده و در زمینه ی تشخیص و درمان آن پیشرفت های زیادی حاصل شده است ولی هنوز علت تشکیل سنگ به طور دقیق معلوم نیست. همانگونه که در ابتدا گفته شد وظیفه ی اصلی کلیه از یک طرف تنظیم آب بدن و از طرف دیگر دفع مواد زاید از راه ادرار می باشد. اغلب مواد زائد حلالیت کمی در ادرار دارند و چنانچه مقدار آن ها بیشتر از حد معمول باشد یا میزان آب ادرار که حلال این مواد است، کم باشد و یا زمینه ای مستعد مثل هسته ی مرکزی در ادرار پدید آید، مواد زائد به صورت بلور یا کریستال رسوب کرده و با رشد و تجمع این کریستال ها سنگ تشکیل می شود. به عبارت دیگر زمانی که ادرار به علت بیش از حد بودن دفع آب بدن و یا نیاز شدید بدن به حفظ آب، از مواد نامحلول فوق اشباع شود، بلورها تشکیل می شوند و با رشد و تجمع بیشتر این بلورها، سنگ ها ساخته می شوند. برای درک بهتر مطلب بیان مثال زیر مفید خواهد بود: اگر در یک لیوان آب مقداری نمک بریزیم و این میزان نمک کاملاً در آب حل می شود. حال اگر به میزان نمک بیافزاییم یا از حجم آب داخل لیوان بکاهیم (از طریق تبخیر در اثر گرم کردن) به جایی می رسد که نمک بیشتر از آن در آب حل نمی شود یعنی آب از نمک اشباع شده است. حال اگر یک جسم خارجی به عنوان هسته ی مرکزی در این محلول اشباع شده قرار گیرد، و یا نمک بیشتری در آب اضافه کنیم، بلورهای نمک بدون وجود جسم خارجی به عنوان هسته ی مرکزی، شروع به رسوب می کنند، در مورد ادرار نیز وضع به همین گونه است یعنی اگر غلظت مواد دفعی در ادرار زیادتر از معمول شود و یا در اثر اسهال، تعریق زیاد در هوای گرم و مصرف ناکافی مایعات آب ادرار کم شود، غلظت آن افزایش یافته و در جهت ایجاد کریستال مستعد می شود. حال اگر به این مجموعه ی مستعد یک هسته ی مرکزی (که می تواند یک قسمت مرده از بافت کلیه، یک جسم خارجی مثل نخ بخیه به جا مانده از عمل جراحی قبلی و یا تکه های ترکیده ی بالون سوند ادراری باشد) اضافه شود، کریستال ها دور آن رسوب کرده، تجمع و رشد یافته و سنگ ایجاد می شود. تفاوت مهمی که بین ادرار و محلول آب و نمک وجود دارد این است که در ادرار موادی وجود دارند که از رشد و تجمع کریستال ها تا حدودی جلوگیری می کنند. کلیه به طور طبیعی باید قادر باشد ضمن دفع آب به میزان متناسب، مواد زائد و رسوبات محلول در آن را از طریق ادرار دفع نماید که برای این منظور باید به یک موازنه ظریف دست پیدا کند. این موازنه در طول سالیان عمر با خوگیری کلیه ی شخص به رژیم غذایی، آب و هوای محل زندگی و میزان فعالیت و بیماری های دیگر فرد بوجود می آید. بنابراین می توان گفت سنگ ادراری احتمالاً علائمی از یک و یا چند بیماری زمینه یا دیگر است که این بیماری ها می تواند به علت اختلال سوخت و ساز بعضی مواد و یا اشکال در سیستم دستگاه ادراری بوجود آمده باشد.

چه عواملی در ایجاد سنگ سازی مؤثرند؟ (نکاتی که باید از بیمار سؤال شود) عوامل متعددی در ایجاد و بروز سنگ های ادراری دخیل هستند که در ذیل به آنها اشاره می شود:

سابقه ی شخصی و خانوادگی: سابقه ی بیماری در شخص و یا خانواده ی او عامل بسیار مهمی است. به عنوان مثال شخصی که یکبار سنگ دفع کرده است و یا بستگان درجه ی اول او (خواهر، برادر، مادر یا پدر) سابقه ی سنگ ادراری دارند احتمال بیشتری دارد که سنگ دستگاه ادراری بسازد. بنابراین عوامل ارثی خصوصاً در بروز بعضی از انواع سنگ ها قویاً دخیل هستند. به گونه ای که سنگ های کلسیمی اغلب خانوادگی و سنگ هایی از جنس سیستین و گزانتین شدیداً ارثی هستند و سنگ های اسیداوریکی بیشتر در افرادی رخ می دهد که سابقه ی نقرس در خانواده ی آنها وجود دارد.

شغل: در مشاغلی که همواره با حرارت زیاد در ارتباط هستند یا افرادی که پشت میزنشین و بی تحرک هستند امکان ابتلا به سنگ ادراری بیشتر است.

نوع تغذیه: در اشخاصی که سطح زندگی بالاتری دارند و از رژیم غذایی پر پروتئین (بیش از 50 گرم در روز) استفاده می کنند سنگ ادراری شایع تر است. و همچنین در مصرف زیاد مواد کلسیمی، مواد غذایی حاوی اگزالات و فسفات و غذاهای حاوی پورین، غلظت مواد سنگ ساز ادرار افزایش یافته و می تواند باعث سنگ سازی شود. همچنین مصرف مواد غذایی خاص می تواند ادرار را اسیدی یا قلیایی کند و یا غلظت مواد مهار کننده ی رشد و تجمع کریستال ها را تغییر دهد. مصرف زیاد داروی ضد اسیدی معده، ویتامین D، استازولامید و تعداد دیگری از داروها زمینه ی مساعدی را برای ایجاد سنگ مهیا می کنند.

میزان مصرف مایعات در طول شبانه روز: هرچه میزان مصرف مایعات خصوصاً آب آشامیدنی توسط بیمار بیشتر باشد ادرار رقیق تری تشکیل می شود و سنگ سازی کمتر خواهد بود. متأسفانه اکثر مردم تا تشنه نشوند آب نمی نوشند در صورتیکه مصرف آب بدون احساس تشنگی لازم و مفید است و برای فردی که سنگ کلیه یا مجاری ادراری دارد احساس تشنگی یک علامت خطر محسوب می شود.

وجود بیماری زمینه ای: بیماری های زمینه ای مثل پرکاری اولیه غده ی پاراتیروئیده، نقرس و افزایش بی دلیل (ایدیوپاتیک) کلسیم در ادرار فعالیت سنگ سازی را تشدید می کنند.

میزان تحرک و فعالیت فرد (ورزش): در افراد کم تحرک و کم فعالیت به علت راکد بودن ادرار در دستگاه ادراری احتمال ابتلا به سنگ بیشتر است. همچنین کم تحرکی باعث برداشت کلسیم بیشتری از استخوان شده و غلظت کلسیم ادرار را افزایش می دهد.

وجود نقص ساختمانی در دستگاه ادراری: اگر به دلیل وجود عیب ساختمانی در دستگاه ادراری، ادرار در آن محل راکدتر بماند سنگ سازی تشدید خواهد شد.

عفونت: عفونت یکی از عوامل تشدید کننده سیر سنگ سازی است. به طوریکه به دنبال عفونت، سنگ عفونی و به دنبال سنگ، عفونت ادراری عارض خواهد شد. سنگ و عفونت خطرات یکدیگر را افزایش می دهند.

مصرف زیاد نمک: بر اساس مطالعات انجام گرفته مصرف زیاد نمک سبب افزایش دفع کلسیم در ادرار و افزایش خطر سنگ سازی خواهد شد.

به دلایل فوق واضح است در یک بیمار مبتلا به سنگ ادرار بایستی پزشک و بیمار با حوصله و دقت کافی این عوامل را تحت بررسی قرار داده تا علل مساعد کننده ی تشکیل سنگ شناخته شده و در جهت اصلاح آن اقدام شود.

انواع سنگ های ادراری

انواع سنگ های ادراری کدامند؟ جنس سنگ های ادراری از چیست یا به عبارت دیگر ترکیبات تشکیل دهنده سنگ ها چه موادی هستند؟ به طور کلی سنگ های ادراری از لحاظ ترکیبات تشکیل دهنده ی خود بر چهار نوع تقسیم بندی می شوند. 1) سنگ های کلسیمی شامل سنگ های اگزالات کلسیمی و سنگ های فسفات کلسیمی . 2) سنگ های اسید اوریکی 3) سنگ های عفونی یا استراویت 4) سنگ های سیستین.

1) سنگ های کلسیمی: 85 درصد سنگ ها از جنس کلسیم هستند که به صورت ترکیب اگزالات و یا فسفات کلسیم می باشند. سنگ های کلسیمی در مردها شایعترند. علت شیوع این نوع سنگ ها غیر محلول بودن اگزالات و یا فسفات کلسیم در حالت های یونی طبیعی در ادرار است. شایعترین علت ازدیاد کلسیم ادراری هیپرکلسی اوری (افزایش کلسیم ادراری) جذبی است. در این افراد روده به دلیل نامشخص پاسخ زیادی به ویتامین D نشان می دهد و کلسیم بیش از حد معمول از روده جذب می شود و از طرف دیگر بازجذب کلسیم از ادرار کمتر صورت می گیرد. بنابراین کلسیم خون و ادرار این افراد زیاد شده، رسوب کرده و تشکیل سنگ می دهند. اینگونه افراد باید با نظر پزشک معالج خود از رژیم کم کلسیم استفاده نمایند. از علل کمتر شایع افزایش کلسیم در ادرار، باید پرکاری غده ی پاراتیروئید، از دست دادن کلسیم در ادرار به علت نقص کلیه، افزایش اگزالات در ادرار و افزایش اسید اوریک ادرار را نام برد.

2) سنگ های اسید اوریکی: 5تا8 درصد کل سنگ های ادراری را شامل می شوند. مهمترین محصولی که از سوخت و ساز پورین ها حاصل می شود اسید اوریک است. اسید اوریک در آب نامحلول بوده و بیشتر به صورت نمک اورات که محلول تر است از ادرار دفع می شود. افرادی که در اثر تعریق زیاد و یا عدم نوشیدن کافی آب و مایعات ادرار غلیظ دفع می کنند مستعد تشکیل سنگ اسید اوریکی هستند. 50 درصد افرادی که سنگ اسید اوریکی ساخته اند دچار بیماری نقرس هستند. در افرادی که دچار بیماری بدخیم غدد لنفاوی هستند، یا به دلیل بیماری بدخیم شیمی درمانی می شوند ویا از داروهای سالیسیلات و تیازید استفاده می کنند به دلیل دفع اسید اوریک بیشتر در ادرار مستعد ساختن سنگ های اسید اوریکی هستند. سنگ های اسیداوریکی به رنگ قرمز یا نارنجی می باشند و در مردها شایع ترند. سنگ های اسیداوریکی در افرادی که به طور مزمن نیازمند سوندهای مثانه می باشند نیز بیشتر دیده شده است.

3) سنگ های عفونی یا استراویت: 15 تا 20 درصد کل سنگ های ادراری را تشکیل می دهند و در زنان 2 برابر مردان بوجود می آیند. هنوز مشخص نشده است که عفونت قبلی باعث ایجاد سنگ می شود، یا سنگ باعث ایجاد عفونت ادراری، به هر جهت در ادرار غیر عفونی اینگنه سنگ ها تشکیل نمی شوند. همچنین برای تشکیل این سنگ بایستی ادرار قلیایی باشد (یعنی اسیدیته ی بیشتر از 7). این سنگ ها می توانند آن قدر بزرگ شوند که لگنچه و کالیس ها را پرکرده و مانند یک شخ گوزن در کلیه جای بگیرند. جنس این سنگ ها فسفات آمونیوم، منیزیوم است.

4) سنگ های سیستین: این نوع سنگ ها نادرند (کمتر از 1 درصد). سنگ های سیستین به دلیل تغییرات ارثی در جذب روده ای و ترشح کلیوی نوعی اسید آمینه به نام سیستین ایجاد می شود. متیونین موجود در تخم مرغ و مصرف کم مایعات از عوامل مساعد کننده این نوع سنگ هستند. سنگ های سیستینی یکی از معمولی ترین انواع سنگ های کلیه در دوران کودکی و قبل از بلوغ می باشند. این سنگ ها لیمویی رنگ و براق هستند.

منبع: کتاب سنگ کلیه