سنگ کلیه که با نام‌های نفرولیتیازیس یا اورولیتیازیس نیز شناخته میشود، رسوب سختی متشکل از مواد معدنی و املاح است که درون کلیه تشکیل میشود.
تشکیل سنگ کلیه دلایل فراوانی دارد که از آن جمله میتوان به تغذیه، اضافه وزن، بعضی بیماری‌ها و مصرف مکمل‌ها و داروهای خاص اشاره کرد. سنگ کلیه ممکن است هر بخشی از دستگاه ادراری، از کلیه تا مثانه را درگیر کند. سنگ کلیه غالباً زمانی تشکیل میشود که ادرار تغلیظ شود و درنتیجه مواد معدنی بتواند متبلور شود و به هم بچسبد.
دفع سنگ کلیه میتواند بسیار دردناک باشد، بااین‌حال سنگ کلیه در صورتی که به‌موقع تشخیص داده شود، معمولاً آسیبی دائمی ایجاد نمی‌کند. با توجه به وضعیتتان ممکن است مصرف مسکن و نوشیدن آب فراوان برای دفع سنگ کلیه کافی باشد. در موارد دیگر، برای مثال وقتی که سنگ در مجاری ادراری گیر می‌افتد، مشکل عفونت ادراری یا عوارض دیگری پیش می‌آید که ممکن است جراحی را ضروری سازد.
چنانچه بیمار مستعد تشکیل شدن دوباره سنگ کلیه باشد، پزشک درمان‌های پیشگیرانه را برای کاهش خطر عود سنگ کلیه توصیه می‌کند.
انواع سنگ کلیه
پزشکان سنگ کلیه را به انواع مختلفی تقسیم‌بندی می‌کنند. شناسایی نوع سنگ کلیه به تعیین علت تشکیل شدن سنگ کلیه کمک می‌کند و راهنماهایی را برای کاهش خطر تشکیل سنگ کلیه در اختیار می‌گذارد. تغذیه و سابقه خانوادگی احتمال تشکیل شدن انواع خاصی از سنگ کلیه را افزایش می‌دهد.
به‌طور کلی سنگ کلیه به چهار نوع اصلی تقسیم میشود:
- سنگ کلسیمی؛
- سنگ اسید اوریک؛
- سنگ استروویت و
- سنگ سیستئینی.
سنگ کلیه کلسیمی
تقریباً 80% سنگ‌های کلیه تشخیص‌داده‌شده از نوع کلسیمی هستند. اگر ادرار حاوی غلظت بالاتری از کلسیم باشد، خطر تشکیل شدن سنگ کلیه کلسیمی افزایش می‌یابد. بااین‌حال حتی اگر غلظت کلسیم در ادرار نرمال باشد، باز هم احتمال تشکیل شدن سنگ کلیه بنا به دلایل دیگر وجود دارد. برای مثال ابتلا به بیماری‌هایی مانند پرکاری پاراتیروئید میتواند میزان کلسیم را افزایش دهد. هیپراگزالوری عارضه دیگری است که غلظت اگزالات را افزایش می‌دهد و درنتیجه باعث تشکیل شدن سنگ کلیه کلسیمی میشود.
سنگ‌های کلسیمی از فسفات کلسیم یا اگزالات کلسیم تشکیل می‌شوند؛ البته نوع اگزالاتی شایع‌تر است. بلورهای اگزالات کلسیم زمانی تشکیل میشود که اسید اگزالیک با مقدار زیاد کلسیم موجود در ادرار ترکیب شود. سنگ‌های اگزالاتی نسبتاً کوچک‌اند و قطرشان 7 میلی‌متر یا حتی کمتر است.
بلورهای فسفات کلسیم زمانی تشکیل می‌شوند که اسید فسفریک با مقادیر بالاتر کلسیم موجود در ادرار ترکیب شود. هرچند این نوع سنگ شایع نیست، اما در بیمارانی که ادرارشان قلیایی است، مشاهده میشود. سنگ‌های فسفات کلسیم بزرگ‌تر از سنگ‌های اگزالاتی‌اند.
سنگ‌های فسفات کلسیم را میتوان به دو گروه بروشیت یا هیدروکسی آپاتیت نیز تقسیم‌بندی کرد. سنگ بروشیتی را نمی‌توان به راحتی شکست و درمان با شاک ویوتراپی برای درمان این نوع سنگ کلیه مناسب نیست. سنگ‌های هیدروکسی آپاتیت میتواند باعث انسداد کلیه شود و به سلول‌های کلیه آسیب بزند.
سنگ کلیه اسید اوریکی
عارضه‌هایی مانند نقرس، دیابت، اسهال مزمن و برنامه غذایی حاوی مقادیر زیادی از پروتئین حیوانی و مقادیر اندک سبزی و میوه میتواند باعث تشکیل سنگ کلیه اسید اوریکی شود. اگر بلورهای اوریک اسید به خوبی در ادرار اسیدی حل نشود، سنگ کلیه اسید اوریکی تشکیل میشود. تقریباً 5 ـ 10 درصد از سنگ کلیههای تشخیص داده‌شده در این گروه جای می‌گیرد.
افراد چاق بیشتر در معرض خطر تشکیل سنگ کلیه اسید اوریکی قرار دارند. اختلال‌های دامن‌زننده به هیپراوریکوزوری میتواند غلظت اوریک اسید را در ادرار بالا ببرد و خطر تشکیل شدن سنگ اوریک اسیدی را افزایش دهد.
سنگ کلیه استروویتی
سنگ کلیه استروویتی شیوع بالایی ندارد و تقریباً 10% از سنگ کلیههای تشخیص‌داده‌شده از این نوع است. سنگ استروویتی میتواند علت عفونت‌های ادراری مزمن (UTIs) باشد و به همین دلیل با عنوان سنگ عفونت نیز شناخته میشود. مردان بیشتر مستعد تشکیل سنگ استروویتی هستند، البته سنگ استروویتی معمولاً بیشتر در کلیه بانوان مبتلا به عفونت ادراری تشکیل میشود.
بعضی باکتری‌ها این قابلیت را دارند که ادرار را قلیایی‌تر و خاصیت اسیدیاش را کمتر کنند. وقتی ادرار قلیایی‌تر میشود، سنگ‌های استروویتی (آمونیوم منیزیم فسفات) تشکیل میشود بنابراین بیمارانی که دچار عفونت‌های ادراری مزمن هستند و سوند یا لوله در مثانه یا کلیه دارند یا بیماران مبتلا به اختلال‌های عصبی مانند اسپینا بیفیدا، فلج و ام اس جمعیت در معرض خطر هستند ـ ام اس عمل تخلیه مثانه را مختل می‌کند و به همین دلیل خطر تشکیل سنگ کلیه را افزایش می‌دهد.
سنگ کلیه استروویتی غالباً بزرگ‌تر و شاخه‌شاخه است و به سرعت رشد می‌کند. سنگ‌های استروویتی بزرگ به سنگ‌های شاخ گوزنی نیز معروف‌اند. چون سنگ‌های بزرگ‌تر می‌توانند باعث بروز عوارض شوند، لازم است که این سنگها را با آنتی‌بیوتیک یا به کمک دیگر روش‌های خروج سنگ کلیه درمان کرد.
سنگ کلیه سیستئینی
چنانچه ادرار حاوی غلظت‌های بالاتری از سیستین باشد، سنگ کلیه سیستئینی تشکیل میشود. سنگ سیستئینی گونه نادری از سنگ کلیه است و احتمال تشکیل شدنش کمتر از 1% است.
تشکیل شدن سنگ کلیه سیستئینی غالباً در مرحله جنینی شروع میشود. بیمارانی که عارضه‌هایی مانند سیستینوری را به ارث می‌برند، بیشتر در معرض خطراند، چرا که چنین بیماری‌هایی باعث میشود بازجذب سیستین از ادرار توسط کلیه انجام نشود. درنتیجه غلظت سیستین در ادرار بالاتر می‌رود و احتمال تشکیل سنگ سیستینی افزایش می‌یابد.
اندازه‌های مختلف سنگ کلیه
اندازه سنگ کلیه از کریستال‌های کوچک تا بزرگی به اندازه توپ گلف متغیر است.
سنگ کلیه کوچک معمولاً به راحتی از طریق مجاری ادراری و بدون نیاز به کمک پزشک دفع میشود. اما سنگ کلیه در بعضی موارد در مجاری ادراری گیر می‌افتد. به کمک سونوگرافی یا عکس رنگی کلیه (پیلوگرام درون‌وریدی یا IVP) میتوان اندازه سنگ کلیه را تعیین کرد.
روش‌های متفاوتی برای جراحی سنگ کلیه با توجه به اندازه‌ی آن در نظر گرفته میشود.
شکل‌های مختلف سنگ کلیه
شکل سنگ کلیه از گرد، صاف یا بیضی‌شکل تا شاخه‌شاخه، زبر و دندانه‌دار متغیر است. سنگ کلیه میتواند به شکل نور ستاره‌ای، انگشتان شاخه‌مانند یا چندلایه باشد. شکل سنگ کلیه به ناحیه تشکیل شدن و ترکیباتش بستگی دارد.
رنگ‌های مختلف سنگ کلیه
اکثر سنگ کلیه‌ها زرد یا قهوه‌ای رنگ‌اند، البته سنگ کلیه‌هایی در رنگ‌های سیاه، طلایی یا خرمایی نیز مشاهده شده است. سنگ کلیه سیاه شیوع بالایی دارد. رنگ سنگ کلیه به ترکیباتش بستگی دارد. برای مثال سنگ کلیه متشکل از کلسیم وولیت (whewellite) قهوه‌ای یا سیاه‌رنگ است. اگر سنک کلیه از منیزیم و کلسیم باشد، سنگ احتمالاً زرد کم‌رنگ خواهد بود.
انواع سنگ کلیه
| نام | شکل | رنگ | درصد فراوانی |
| سنگ کلسیمی | لبه‌های ناهموار، گل‌هایی ( به شکل بلورهای تیز و بسیار نازک | معمولاً سیاه یا قهوه‌ای | 80 ـ 70% |
| سنگ اوریک اسیدی
|
نرم، صاف و لوزی‌شکل | معمولاً پرتقالی مایل به قرمز یا قهوه‌ای | تقریباً 5 ـ 10% |
| سنگ استروویتی
|
شاخی شکل | سفید | تقریباً 10% |
| سنگ سیستئینی
|
فشرده و بلورمانند | معمولاً زرد | 2 ـ 1 % |
سنگ کلیههای نادر
گاهی اوقات کریستال‌های نادری در کلیه بیمار تشکیل میشود و بیمار به مراقبت ویژه نیاز پیدا می‌کند.
برای مثال اوریک اسید گاهی کریستال‌های عجیبی مانند سدیم یا آمونیوم اسید اورات را، به‌ویژه در بیماران دچار ناراحتی روده و اسهال مزمن، ایجاد می‌کند.
داروهای ضدویروسی نیز میتواند در ادرار متبلور شود و سنگ‌هایی را تشکیل بدهد که فقط از طریق تجزیه و جداسازی سنگ قابل شناسایی است.
اختلال‌های متابولیسمی بسیار نادر میتواند مولکول‌هایی، مانند 2،8ـ دی‌هیدروکسی آدنین را تولید کند که در ادرار کریستالیزه می‌شوند.
هرچند مشخص شدن پاسخ درست تجزیه سنگ مدتی طول می‌کشد، این آزمایش پزشک را در مسیر درستی برای درمان موارد خاص قرار می‌دهد.
سنگ کلیه دفع‌شده از کلیه چه شکلی است؟
سنگ کلیه دفع‌شده یا خارج‌شده گاهی به صورت قطعات کوچک دیده میشود و در بعضی موارد مانند زمانی که در توالت دفع میشود، کامل و نشکسته است. اندازه سنگ کلیه متغیر است. بسیاری از سنگ کلیه‌ها به قطعات کوچک خرد می‌شوند و در نتیجه به راحتی از طریق دستگاه ادراری دفع می‌شوند.
پرسش‌های متداول
کدام نوع سنگ کلیه از همه سخت‌تر است؟
سنگ کلیه اگزالات کلسیم در دو نوع کلسیم اگزالات مونوهیدرات و کلسیم اگزالات دی‌هیدارت تشکیل میشود. نوع اول سخت‌تر و بنابراین در برابر خرد شدن به روش سنگ‌شکنی (لیتوتریپسی) مقاوم‌تر است.
از کجا متوجه شوم که چه نوع سنگ کلیهای دارم؟
نوع سنگ کلیه را میتوان از آزمایش نمونه ادرار تشخیص داد. پزشک با توجه به نتایج آزمایش خون و ادرار میتواند نوع سنگ کلیه را تشخیص بدهد. همچنین رادیوگرافی شکم یا سی تی اسکن برای تشخیص نوع سنگ کلیه مفید است. پزشک از روی این آزمایش‌ها میتواند تعداد و بزرگی سنگ کلیه‌ها را متوجه شود.
مصرف چه غذاهایی باعث تشکیل سنگ کلیه کلسیم اگزالاتی میشود؟
مواد غذایی زیر حاوی غلظت بالایی از کلسیم اگزالات هستند و باید آنها را در حد اعتدال مصرف کنید:
- اسفناج؛
- ریواس؛
- چغندر قند؛
- سبوس گندم و غلات صبحانه سبوس‌دار؛
- بادام زمینی: نوعی حبوبات؛
- آجیل: مغز آجیل سرشار از چربی است؛
- کره بادام‌زمینی؛
- چیپس سیب‌زمینی و
- سیب‌زمینی سرخ‌کرده.
مصرف چه غذاهایی باعث تشکیل سنگ کلیه اوریک اسیدی میشود؟
فهرست غذاهایی که حاوی اوریک اسید هستند و باعث تشکیل سنگ کلیه اسید اوریکی می‌شوند، بسیار طولانی است. از جمله این غذاها میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- اسفناج؛
- مارچوبه؛
- گل کلم؛
- قارچ؛
- لوبیا خشک: نوعی حبوبات؛
- لبنیات پرچرب؛
- غذاهای سرخ‌شده؛
- گوشت اندام‌ها؛
- صدف و
- میگو.
اگر چند سنگ کلیه داشته باشم، جنس تمام سنگها یکسان خواهد بود؟
مواد تشکیلدهنده سنگ کلیه میتواند متفاوت باشد. ممکن است یک سنگ کلیه از جنس کلسیم اگزالات و دیگری از اوریک اسید باشد.
اگر سنگ کلیه کلسیم اگزالاتی داشته باشم، باید کلسیم را از برنامه غذاییام حذف کنم؟
اگر سنگ کلیه کلسیمی داشته باشید، احتمالاً وسوسه می‌شوید که خوردن غذاهای حاوی کلسیم را متوقف کنید. اما این پرهیز دقیقاً عکس کاری است که باید انجام بدهید. اگر شایع‌ترین نوع سنگ کلیه، یعنی سنگ کلسیم اگزالاتی در کلیه‌تان تشکیل شده باشد، توصیه میشود که رژیم غذایی حاوی کلسیم بیشتر و اگزالات کمتر داشته باشید.
سنگ کلیه شاخ گوزنی چیست؟
سنگ کلیه شاخ گوزنی به دلیل شکل خاصش به این عنوان نامیده میشود؛ در واقع سنگ به شکلی رشد می‌کند که داخل کلیه را پر کند. سنگ کلیه شاخ گوزنی غالباً به دلیل ابتلای مکرر به عفونت‌های ادراری ناشی از آلوده شدن به انواع خاصی از باکتری‌ها تشکیل میشود. هرچند سنگ کلیه شاخ گوزنی میتواند بزرگ شود، اما ممکن است تا زمانی که دچار درد شوید، اصلاً متوجه وجود چنین سنگی در کلیه‌تان نشوید، البته برخی بیماران اصلاً دردی را حس می‌کنند. سنگ شاخ گوزنی حتی اگر راه عبور ادرار را مسدود نکند، باعث ضعیف شدن عملکرد کلیه میشود. سنگ شاخ گوزنی عموماً از نوع سنگ عفونی یا استروویتی است.
