هیدرونفروز به مشکل تورم کلیه ناشی از عدم تخلیه مناسب ادرار از کلیه به مثانه گفته می شود. این مشکل معمولا در یک کلیه رخ می دهد اما امکان بروز آن در هر دو کلیه نیز وجود دارد. بیماری هیدرونفروز یک بیماری اولیه نیست و عامل اصلی ایجاد آن یک مشکل دیگر است. هیدرونفروز یک بیماری ساختاری است و به دلیل گرفتگی مجاری ادراری ایجاد می شود.
هیدرونفروز دقیقا چیست؟
هیدرونفروز به تورم کلیه در نتیجه تجمع ادرار گفته می شود و زمانی رخ می دهد که تخلیه ادرار از کلیه به مثانه به دلیل گرفتگی مجرای ادراری انجام نشود یا ناقص انجام شود. عملکرد اصلی مجرای ادراری، تخلیه مواد زائد و مایعات از بدن است و از چهار بخش اصلی تشکیل شده است: کلیه، حالب، مثانه و مجرای ادراری. ادرار بعد از تصفیه خون به وسیله کلیه و جداسازی مواد زائد و مایعات از آن تشکیل می شود. ادرار در قسمتی از کلیه به نام لگنچه کلیوی جمع و از آنجا به کمک حالب به مثانه منتقل می شود. مثانه به تدریج از ادرار پر شده و سپس ادرار جمع شده از لوله نازکی به نام مجرای ادراری از بدن خارج می شود. هیدرونفروز ممکن است در اثر گرفتگی هر یک از این دو مجرا یا بازگشت ادرار از مثانه به کلیه (رفلاکس) و بزرگ شدن لگنچه کلیوی ایجاد می شود.
هیدرونفروز ممکن است با نشانه هایی همراه باشد یا نباشد؛ اصلی ترین نشانه این مشکل، درد در کنار شکم یا پشت کلیه، شکم یا کشاله ران است. از نشانه های دیگر این مشکل می توان به درد هنگام ادرار، مشکلات دیگر ادراری (تسلسل ادراری، تخلیه ناقص یا بی اختیاری)، حالت تهوع و تب اشاره کرد که به عامل و شدت گرفتگی مجراها بستگی دارد.
عامل ایجاد هیدرونفروز چیست؟
هیدرونفروز در کودکان و بزرگسالان ممکن است دلایل مختلفی داشته باشد.
هیدرونفروز در بزرگسالان
مشکلات اصلی عامل ایجاد هیدرونفروز در بزرگسالان عبارتند از:
- سنگ کلیه: سنگ موجود در کلیه یا مجاری (حالب یا مجرای ادراری) ممکن است باعث ایجاد گرفتگی و هیدرونفروز شود.
- سرطان: تومور مثانه یا غده پروستات، رحم یا ارگانهای نزدیک به مجرای ادراری می تواند باعث ایجاد اختلال در جریان ادرار شود.
- هایپرپلازی خوش خیم پروستات: بزرگ شدن غده پروستات در مردان می تواند منجر به وارد شدن فشار به مجرای ادراری شود.
- وجود لخته خونی: امکان تشکیل لخته خونی در کلیه و حالب وجود دارد.
- تنگ شدگی مجرای ادراری: این تنگ شدگی ممکن است در اثر آسیب دیدگی، عفونت، مشکل مادرزادی یا جراحی ایجاد شود.
- مشکلات عصب-عضلانی: مشکلاتی مانند دیابت شیرین می تواند بر کلیه و حالب تاثیر بگذارد.
- Urinary retention: بخشی از ادرار به دلیل ناتوانی بدن در تخلیه کامل آن در بدن باقی می ماند.
- Vesicoureteral reflux: این مشکل مربوط به زمانی است که ادرار از مثانه به کلیه برمیگردد.
- Uterocele: این مشکل مربوط به زمانی است که بیرون زدگی حالب باعث می شود که بخشی از حالب وارد مثانه شود.
هیدرونفروز در زنان ممکن است به دلایل زیر رخ دهد:
- بارداری: بزرگ شدن رحم باعث فشار آمدن بر حالب و انسداد جریان ادراری می شود.
- پرولاپس رحم: مشکلی که در آن زحم زنان در نتیجه افتادگی از محل اصلی خود جابجا شده و تغییر موقعیت می دهد.
- فتق مثانه: مشکل که در آن، دیواره ضعیف میان مثانه و واژن زن ضعیف شده و باعث بیرون زدگی مثانه به درون واژن می شود.
هیدرونفروز در کودکان
هیدرونفروز ممکن است به دلایل مختلفی در کودکان رخ دهد که در اکثر مواقع هم یک کلیه را متاثر می کند. این مشکل هیدرونفروز یک طرفه نامیده می شود و معمولا هم باعث ایجاد مشکلی جدی نمی شود و کلیه دیگر به عملکرد نرمال خود ادامه می دهد، با این وجود گاهی اوقات هر دو کلیه درگیر می شود. این مشکل زمانی جدی می شود که بدن نتواند با تولید کافی ادرار، مواد زائد و سموم بدن را دفع کند. محتمل ترین عامل ایجاد هیدرونفروز در کودکان عبارتست از:
- گرفتگی مجرای ادراری: این مشکل به انسدادی گفته می شود که ممکن است در مسیر کلیه به حالب، بین مثانه و حالب یا مجرای خروجی از مثانه رخ دهد.
- وجود دو حالب: زمانی رخ می دهد که دو حالب برای اتصال یک کلیه به مثانه وجود دارد و سر پایینی یکی از این حالب ها مسدود می شود؛ این مشکل در 1 درصد از کودکان رخ می دهد.
- کلیه دیسپلازی کیست ساز (MCDK): این مشکل در صورتی رخ می دهد که یکی از کلیه ها به خوبی شکل نگرفته باشد و شامل تعداد زیادی کیست باشد.
- ریفلاکس ادراری (VUR): این مشکل در نتیجه وجود اختلال عملکردی در دریچه اتصال حالب به مثانه رخ می دهد، که نمی تواند جلو برگشت ادرار از مثانه به سمت کلیه را بگیرد.
نشانه های هیدرونفروز
نشانه های هیدرونفروز در بزرگسالان
هیدرونفروز در بزرگسالان، بسته به عامل ایجاد آن ممکن است نشانه ای نداشته باشد، اما اگر نشانه ای باشد می تواند شامل موارد زیر باشد:
- دفعات کمتر یا شدت کمتر تخلیه ادرار
- وجود خون در ادرار
- درد کمر، شکم یا کناره های شکم
- هر نشانه ای مانند درد در حین ادرار، ادرار کدر یا ضرورت تخلیه ادرار که حاکی از عفونت مجرای ادراری است.
- تب
- حالت تهوع و استفراغ
نشانه های هیدرونفروز در کودکان
نشانه های هیدرونفروز معمولا خیلی مشخص نیست و معمولا در حین انجام معاینه و بررسی وجود مشکلات دیگر شناسایی می شود. برای مثال هیدرونفروزی که در رحم رخ می دهد، معمولا در طول روتین معاینه هفته بیستم رحم تشخیص داده می شود. نشانه های هیدرونفروز در کودکان هم در زمانی که پزشکان به دنبال معاینه دلایل نشانه های ادراری هستند، شناسایی می شوند. امروزه وجود هیدرونفروز در کودکان در بسیاری از موارد در تصاویر جنین مشخص می شود. در حال حاضر یکی از راههای مفید برای تشخیص وجود هیدرونفروز، تصاویر هفته بیستم است که به معنای اسکن های بیشتر در دوره بارداری است و این اسکن در 1 تا 2 درصد همه بارداری ها انجام می شود. هیدرونفروز معمولا مشکلی برای کودک و مادر باردار ایجاد نمی کند اما به معاینات بیشتر نیاز خواهد بود و بعد از زایمان هم احتمالا باید فرایند درمان آغاز شود.
وقتی هیدرونفروز با نشانه همراه می شود، این نشانه ها عبارتند از:
- تبی که دلیل دیگری نداشته باشد، می تواند نشانه عفونت مجاری ادراری باشد.
- درد در ناحیه شکمی و کناره های شکم
- خون در ادرار
- تب
- احساس ناخوشی
- کمبود انرژی
- بداخلاقی
نحوه تشخیص هیدرونفروز
تشخیص هیدرونفروز در کودکان
- معاینه: پزشکتان درباره نشانه هایتان از شما سوالاتی خواهد چرسید و نواحی اطراف کلیه و مثانه را برای وجود حساسیت به لمس یا تورم معاینه می کند و به دنبال تورم لگنچه می گردد. پزشک از شما درباره سوابق پزشکی و خانوادگیتان هم سوالاتی خواهد پرسید. مردان باید برای تعیین بزرگ شدن پروستات، اقدام به معاینه مقعدی هم بکنند و زنان هم برای تعیین وجود هر گونه نشانه ای در رحم یا تخمدان، تحت معاینه قرار بگیرند.
- آزمایش ادرار: یک نمونه ادرار برای تعیین وجود خون، کریستال های سنگ یا وجود عفونت و باکتری تحت ارزیابی قرار می گیرد.
- آزمایش خون: برای تعیین وجود هرگونه، یک آزمایش شمارش تعداد سلولهای قرمز و سفید انجام می شود. آزمایش عملکرد کلیه شامل آزمایش وجود کراتین در آزمایش GFR (eGFR) و آزمایش اوره نیتروژن خون (BUN) نیز انجام می شود.
- تصویربرداری: آزمایش اصلی توسط اولتراسوند انجام می شود و هیچگونه اشعه ای در این روش وجود ندارد؛ انجام سی تی اسکن و ام آر آی هم ممکن است ضروری باشد.
- سیستویوتروگرام در حین ادرار یک نوع خاص از تصویربرداری اشعه ایکس است که برای نمایش بازگشت ادرار یا گرفتگی مجراها انجام می شود. پزشک یک ماده رنگی به ادرار درون مثانه اضافه می کند تا مسیر ادرار در تصاویر اشعه ایکس معلوم شود.
تشخیص هیدرنفروز در کودکان
مشکل هیدرونفروز در کودکان را می توان با استفاده از اسکن اولتراسوند در سه ماهه دوم پیش از تولد تشخیص داد. اگر مشکلی وجود داشته باشد، مادر را برای گرفتن عکس باکیفیت و ام آر آی به یک موسسه تصویربرداری پیش از تولد اطفال می فرستند تا بتوان شدت مشکل و عامل آن را تشخیص داد.
ممکن است با توصیه پزشک مبتنی بر انجام آزمایش بیشتر بعد از تولد مواجه شوید که می تواند شامل موارد زیر شود:
- تصویر اشعه ایکس از مثانه برای تعیین بازگشت ادرار از مثانه به کلیه
- تصویربرداری تشخیصی از کلیه ها برای ارزیابی عملکردی و وضعیت تخلیه ادراری
درمان هیدرونفروز
درمان هیدرونفروز به عامل ایجاد آن و شدت مشکل بستگی دارد.
درمان هیدرونفروز در بزرگسالان
اهداف درمان هیدرونفروز در بزرگسالان عبارت است از:
- تخلیه ادرار و کاهش فشار وارد بر کلیه ها
- پیشگیری از صدمات دائمی به کلیه
- درمان عامل ایجاد این مشکل
در اکثر افراد به منظور تخلیه ادرار از کلیه، از وارد کردن کاتتر استفاده می شود. ممکن است مصرف دارو و جراحی هم برای اصلاح مشکل ایجاد شده و بسته به عامل ایجاد آن در نظر گرفته شود. اگر مشکل بیمار شدید باشد یا منجر به عفونت مجرای ادراری شود، باید بلافاصله بعد از تشخیص، تحت درمان قرار بگیرید اما می توان درمان را در موارد خفیف تر تا مدت کوتاهی به تاخیر انداخت.
تخلیه ادرار
اولین مرحله درمان هیدرونفروز شامل تخلیه ادرار از کلیه هایتان است که منجر به کاهش درد و پیشگیری از صدمات بیشتر به کلیه هایتان می شود. یک لوله نازک به اسم کاتتر از طریق مجرای ادراری یا برشی در شکم وارد مثانه می شود که به آن کاتتر سوپرابولیک گفته می شود.
در مواردی که یکی از کلیه ها با آسیب دیدگی شدید مواجه شده، بهتر است که آن را از بدن خارج کرد. بدن اکثر افراد با یک کلیه هم کار می کند و نبود آن تاثیر قابل توجهی در سلامتیتان نخواهد داشت.
درمان عامل ایجاد هیدرونفروز
وقتی فشار وارد بر کلیه ها کاهش پیدا کرد، باید عامل ایجاد این مشکل را تحت درمان قرار داد. بعضی از دلایل احتمالی و درمان آنها در زیر آورده شده است:
- سنگ کلیه: را می توان با جراحی یا عمل سنگ شکنی – توسط امواج صوتی – از بین برد.
- بزرگ شدن پروستات را می توان با مصرف دارو یا جراحی درمان کرد و بخشی از آن را برداشت.
- باریک شدگی حالب (لوله ای که کلیه را به مثانه وصل می کند) را می توان با وارد کردن یک لوله توخالی پلاستیکی به نام استنت به درون آن درمان کرد. در این حالت امکان تخلیه ادرار از بخش تنگ شده حالب فراهم می شود و این کار را بدون ایجاد برش نیز می توان انجام داد.
- سرطانی که عامل ایجاد هیدرونفروز باشد را می توان با شیمی درمانی، رادیوتراپی یا جراحی تحت درمان قرار داد.
اگر هیدرونفروز به دلیل بارداری ایجاد شده باشد، نیازی به درمان آن نیست و این مشکل بعد از گذشت چند هفته از زایمان برطرف می شود. در این مدت از کاتتر برای تخلیه ادرار از کلیه ها استفاده می شود و درصوت وجود درد یا ایجاد UTL از مسکن و آنتی بیوتیک استفاده می شود.
درمان هیدرونفروز در کودکان
در بعضی از موارد و با توجه نتایج اسکن اولتراسوند و MAG3 و نشانه ها شاید برای بهبود وضعیت تخلیه ادرار از کلیه ها به جراحی نیاز باشد. عملی که بدین منظور انجام می‌شود معمولا پایلوپلاستی است. از این روش برای برداشتن بخش کوچکی از ناحیه تنگ شده میان لگن و کلیه (محل اتصال لگنچه به کلیه) استفاده می‌شود. دو قسمت لوله بعد از برداشته شدن این تنگ شدگی به هم متصل شده و یک استنت هم در این محل قرار داد می‌شود که چند ماه بعد برداشته می‌شود.
اگر نشانه های ورم کلیه به دلایل دیگری غیر از گرفتگی حالب باشد، باید از رویکردهای دیگری برای درمان آن استفاده شود. برای مثال اگر مشکل ایجاد شده به دلیل کلیه کیست ساز باشد، باید آن را به طور مرتب تحت معاینه قرار داد تا دید که آیا کلیه به خودی خود کوچک می‌شود یا خیر. با اینحال اگر کلیه بزرگ شود یا فشار خون بالا رفتن، شاید لازم شود که آن را از بدن بیرون کشید. مادامی که عملکرد کلیه دیگر با مشکلی مواجه نباشد، اصولا سلامت کودک نباید در خطر باشد.
برای جلوگیری از بروز عفونت ادراری مرتبط با هیدرونفروز، آنتی بیوتیک تجویز می شود. با اینحال امکان بازگشت این مشکل در صورت عدم درمان عامل ایجاد این مشکل، وجود دارد. به طور خلاصه بسته به شدت مشکل کودکتان، 4 گزینه اصلی برای درمان هیدرونفروز وجود دارد:
- بررسی دقیق در موارد خفیف و متوسط، شامل استفاده از اولتراسوند قبل و بعد از زایمان
- مصرف انتی بیوتیک بعد از به دنبا آمدن کودک در مواردی که امکان بروز عفونت زیاد باشد، برای جلوگیری از بروز عفونت توصیه می شود.
- جراحی ترمیمی گرفتگی مجرای ادراری در موارد شدید
- جراحی قبل از تولد برای جایگذاری لوله تخلیه ادرار در مثانه کودک (در شدیدترین حالت)
چطور می توان از هیدرونفروز پیشگیری کرد؟
هیدرونفروز در اثر یک عامل دیگر ایجاد می شود و به همین خاطر پیشگیری از بروز هیدرونفروز در گرو جلوگیری یا درمان فوری عامل آن است. برای مثال برای پایین آوردن احتمال بروز سنگ کلیه، باید به دنبال عامل ایجاد سنگ کلیه و درمان آن بود. اگر درد شدید کنارهای شکم یا شکم، حالت تهوه یا تب بالای 38 درجه را تجربه کرده اید، باید به دنبال درمان فوری مشکلتان باشید.
سوالات متداول
هیدرونفروز کلیه چقدر جدی است؟
هیدرونفروز شدید کلیه اگر تحت درمان قرار نگیرد، منجر به صدمات دائمی کلیه خواهد شد. این مشکل در موارد نادر حتی ممکن است منجر به نارسائی کلیو شود اما هیدرونفروز معمولا تنها یکی از کلیه ها را درگیر می کند و کلیه دیگر قادر خواهد بود تا به جای هر دوی آنها کار کند.
آیا کلیه ای که به هیدرونفروز مبتلا شده، بهبود می یابد؟
موارد شدید انسداد مجاری ادراری و هیدرونفروز باعث آسیب دیدگی کلیه ها و نارسائی کلیوی می شود. برای درمان مشکل نارسائی کلیوی به دیالیز یا پیوند کلیه نیاز خواهد بود، با اینحال اگر فورا به دنبال درمان هیدرونفروز بروید، می توان آن را درمان کرد.
رفع مشکل هیدرونفروز چقدر طول می کشد؟
معمولا دو تا سه هفته طول می کشد و نرخ موفقیت درمان این مشکل هم حدود 95 درصد است. بسته به عامل ایجاد هیدرونفروز و شدت مشکل، از روشهای دیگری هم می توان برای درمان کودک استفاده کرد.
آیا هیدرونفروز می تواند مرگ آور باشد؟
هیدرونفروز و عامل بروز آن می تواند منجر به مشکلات جدی و حتی مرگ آوری شوند. باید برای حداقل سازی احتمال بروز مشکلاتی مانند فشار خون بالا و صدمات کلیوی، به دقت از طرح درمان و دستورات پزشکتان پیروی کنید.
آیا هیدرونفروز می تواند باعث مرگ شود؟
هیدرونفروز می تواند منجر به عفونت کلیوی و در مواردی اختلال عملکردی کلیه و حتی مرگ شود.
در زمان ابتلا به هیدرونفروز از خوردن چه غذاهایی خودداری کنم؟
در اینجا 8 مورد از مواد غذایی که باید در زمان ابتلا به هیدرونفروز از آنها خودداری کنید آورده شده است:
- نوشابه مشکی: نوشابه در کنار کالری و شکر زیاد، افزودنی های حاوی فسفر نیز هستند و این موضوع در نوشابه مشکی شدیدتر است.
- آووکادو
- غذاهای کنسروی
- نان کامل
- برنج قهوه ای
- موز
- لبنیات
- پرتقال و آب پرتغال
آیا هیدرونفروز باعث خستگی می شود؟
تکرر ادرار و فشار حین دفع ادرار، درد شدید و ناگهانی در ناحیه شکمی، خون در ادرار و حس خستگی و ضعف از موارد همراه با هیدرونفروز است.
مراحل هیدرونفروز چیست؟
شدت مشکل هیدرونفروز در بیماران متفاوت است و پزشک معمولا شدت هیدرونفروز کودک را با کلمات خفیف، متوسط یا شدید توصیف می کند. گاهی اوقات برای تعیین شدت هیدرونفروز از اعداد 1 تا 4 استفاده می شود که عدد 1نشان دهنده خفیف بودن و 4 بیانگر شدت آن است.
آیا در هنگام ابتلا به هیدرونفروز می توانم ورزش کنم؟
انجام ورزش برای هر کسی که به هیدرونفروز مبتلا باشد، ایمن است.
اگر هیدرونفروز را درمان نکنیم، چه می شود؟
هیدرونفروز به کاهش قدرت عملکردی کلیه ها منجر می شود و اگر تحت درمان قرار نگیرد، منجر به صدمات دائمی در کلیه یا هر دو کلیه و حتی نارسائی کلیه می شود.
سرعت پیشروی بیماری هیدرونفروز چقدر است؟
هیدرونفروز همیشه با نشانه همراه نیست و اگر هم داشته باشد، ممکن است در طول چند ساعت و ناگهاتی، و یا به تدریج و در طول چند هفته یا چند ماه رخ خواهد داد. نشانه های هیدرونفروز می تواند عبارت باشد از درد کمر و کناره های شکم – که ممکن است به صورت ناگهانی و شدید بروز کند و یا ایجاد شده و از بین برود و یا بعد از نوشیدن مایعات زیاد بدتر شود.
